اژدهایی هفت سر که جوبجی رامهرمز را میبلعد؛
آسیبشناسی محوطه جوبجی-دهیور
مجتبی گهستونی، فعال حوزه میراثفرهنگی خوزستان، عضو شورای هماهنگی میراث فرهنگی صنایع دستی گردشگری
در ادامه پیگیریها در محوطه باستانی موسوم به جوبجی رامهرمز وضعیت کاوشها، نجات بخشیها، اشیا و تابوتها، نمایش آثار، خاکبرداریها، اصرار بر جاده سازی و مشاهده حفاریهای غیر مجاز در عرصه و حریم جوبجی و حتی مناطق پیرامونی آن نگرانیهایی ایجاد کرده.
محوطه باستانی جوبجی–دهیور واقع در خوزستان به دلیل وسعت خود و روشن شدن بخشهای تاریک و کم مفهوم از دوره ایلام باستان، از شهرت و اهمیت چندانی برخوردار است. این مهم جوبجی را از زمان کشف لایههای باستانی و گنجینههای منحصربه فرد، تا به اکنون همچنان در جدال با چالشهای گوناگون از جمله تعدی و تعرضهای انسانی مصون نگذاشته است. اما دست درازی به تپهها و محوطههای باستانی که در طول هزارهها تا به امروز به بقای خود ادامه دادهاند، اگرچه مختص به بیشمار تپه و محوطه در ایران است اما لزوم توجه به محوطه باستانی جوبجی در این نوشتار یادآوری چند مورد را ضرورت دارد.
ضرورت ابلاغ تعیین عرصه و حریم
میراث ارزشمند تکرار ناپذیر هستند که هویت ملتها از آنها وام میگیرد. محوطههای باستانی پس از کشف و ثبت مورد مطالعه باستان شناختی قرار میگیرند، یکی از این اقدامات اساسی در مراحل اولیه تعیین محدوده عرصه و حریم محوطه است. بدان معنا که با حفر گمانههای آزمایشی در نقاط منتخبی از پیرامون محوطه، شعاع تعریف شدهای به عنوان عرصه و حریم در نظر گرفته میشود. در عرصه شواهد مستقیمی از کالبد اصلی تپه یا محوطه باستانی وجود دارد و در حریم آن تا شعاع معینی آثاری فرهنگی در ارتباط با محوطه به دست م آید. در محوطه جوبجی-دهیور که عملیات تعیین عرصه و حریم آن توسط آرمان شیشهگر نهایی شده است بر خلاف قوانین میراث فرهنگی که هرگونه فعالیت در این محدوده را منوط به داشتن مجوز از ارگانهای ذیربط مینماید، با طیف گستردهای از قانون شکنیها روبرو هستیم. اما آنچه که انجام این تعیین عرصه و حریم را اهمیت میدهد، ضرورت ابلاغ آن به استاندار، فرماندار و کلیه ادارات و سازمانها است.
تهدیدها در جوبجی
بزرگترین عامل تهدید کننده در محوطه باستانی جوبجی و دهیور کارخانه سنگ شکنی است که مانند اژدهای هفت سری ذره ذره تاریخ و فرهنگ این محوطه را به مصالح ساختمانی مبدل میسازد و تاکنون بخشهای وسیعی از لایههای سطحی و بخشهایی از لایههای عمیقتر این محوطه چند دورهای را در فرآیند تولید شن نابود کرده است و سالهاست بدون هیچ گونه اقدام جدی در مورد تعطیلی آنها، همچنان به فعالیت ادامه میدهند. اقدام چندین باره برای تاسیس زیر ساختهای حمل و نقل و عبور ماشین آلات سنگین راهسازی و کامیون دقیقا از روی لایههای ارزشمند باستانی از عوامل مرتبط با فعالیت این کارخانه در محدوده عرصه و حریم این محوطه است و از آخرین اقدامات غیر قانونی برای ساخت جاده آسفالت که با تلاشهای بسیار از ادامه آن جلوگیری شد دیری نگذشته است.
چشم طمع عتیقه جویان و حفاران غیرمجاز
موضوع دیگر درباره آسیبشناسی این محوطه تکرار حفاریهای غیرمجاز است. حفاریهایی که با انگیزههای سودجویانه انجام میشود. کشف گنجینه جوبجی که با انعکاسی جهانی روبرو شده است چشم طمع عتیقه جویان و حفاران غیرمجاز را به سوی این منطقه گشوده است. اخبار دست درازی قاچاقچیان عتیقه بومی و غیر بومی در این سایت باستانی بارها شنیده و باز هم تکرار شده است. انجام فعالیتهای ضروری و قاطعانه در جلوگیری از این اقدامات غیر قانونی در اولویت است. حفاران غیر مجاز اغلب با ناآگاهی و انگیزه مادی و صرفا با هدف دستیابی به اشیاء دارای ارزش مادی اقدام به تخریب غیر قابل جبران محوطههای باستانی میکنند و در این میان آثار فرهنگی دارای پتانسیل مطالعاتی قربانی میشوند. در محوطه جوبجی-دهیور شواهدی از تخریب تعمدی گسترده آثاری همچون تابوتها و ظروف سفالین، اشیاء شیشهای و آثار معماری، و همچنین مواد زیستی مانند استخوانهای باستانی مربوط به انسان و گونههای مختلف جانوری و سازههای معماری مانند گورهای دارای سازه، قناتهای باستانی و بقایای استقرارگاههای مسکونی که به عنوان مواد فاقد ارزش مادی مورد تخریب قرار گرفتهاند، وجود دارد. حفاران غیرمجاز همچنین لایههای باستانی را که در تحلیلهای باستان شناختی دارای اهمیت زیادی هستند مضطرب کردهاند. حفاری غیر مجاز و نتایج ویرانگر آن از دیدگاههای گوناگونی قابل تحلیل است. در ریشهیابی آن میتوان به وضعیت نابسامان اقتصادی و میزان آگاهی عمومی شهروندان و اهالی محلی ساکن در مجاورت این محوطه در جوبجی-دهیور اشاره کرد که تا به حال در راستای آموزش و فرهنگ سازی هیچ اقدامی توسط مراجع و سازمانهای ذیربط انجام نشده است.
پیامدهای دست درازی به تاریخ
آسیبهای وارده به آثار تاریخی حاصل از کاوش باستان شناختی در فصل پنجم این محوطه و رها ماندن آنها در شرایط نامساعد جوی به مدت طولانی که در نتیجه عدم وجود منابع مالی کافی و گاهی نبود احساس مسئولیت از سوی مراجع کلان و ناهماهنگیهای اداری است، را نبایدنادیده گرفت. در حالی که محوطه باستانی جوبجی-دهیور تعیین عرصه و حریم شده است فعالیتهای کشاورزی در سطح محوطه به تخریب لایههای باستانی منجر میشود که آثار چند دوره از تاریخ ایران را در دل خود جای داده است. در مواردی یافتههای فرهنگی در آن به صورت پراکندگیهای سطحی و یا آثار نزدیک به سطح قابل مشاهده است و هر فصل از فعالیتهای کشاورزی به تخریب و جابجایی آثار سطحی و زیرسطحی آن میانجامد. عملیات کشاورزی جزء عوامل تخریبی در محدوده عرصه و حریم محوطهها محسوب میشوند. بنابراین همکاری با کارشناسان میراث فرهنگی در موارد اتفاقی ضروری به نظر میرسد.
گنجینهای که به خانه برنگشت
اردیبهشت ۱۳۸۶ بیلهای میکانیکی سازمان آب و برق خوزستان بدون توجه به باستانی بودن محوطه مشغول به کار بودند که منجر به کشف بیش از ۶۰۰ قلم شیئ شامل حلقههای طلایی موسوم به حلقه قدرت، پیکرههای انسانی، دستبند، مهرههایی از جنس عقیق، کاسههایی از جنس مرمر و مفرغ شدند، که این اشیاء بیش از آنکه به نام «شوتورناهونته» از صاحبان این گنجینه نامیده شوند، به دلیل مجاورت با روستای جوبجی در رامهرمز به نام گنجینه جوبجی شهرت یافتند. در حالی که سیزده سال از کشف گنجینه طلایی و مفرغی حاکم ایلامی جوبجی میگذرد اما هنوز این گنجینه به رامهرمز برنگشته است تا در موزه عمارت صمیمی این شهر به نمایش در آید. همین وضعیت نافرجام موجب شده تا جامعه محلی خود را در گنجینه با ارزش دیارشان سهیم ندانند. کوتاهی مسئولان ارشد شهرستان رامهرمز از جمله فرمانداران در دورههای مختلف در این زمینه مشهود است؛ بنابراین از نماینده فعلی رامهرمز در مجلس شورای اسلامی انتظار میرود اعتبار لازم برای راهاندازی موزه را پیگیری کند.
آنچه که جوبجی را نجات میدهد
حال که اهمیت محوطه جوبجی مشخص و گنجینههایش به تنهایی قابلیت آن را دارد که یک موزه اختصاصی را در شهری چون رامهرمز شکل دهد، و با توجه به قابل نجات بودن بخشهای زیادی از جوبجی شکل گیری پایگاه جوبجی ضرورتی غیر قابل انکار دارد. اما برای کنترل و جلوگیری از وقوع مجدد آسیبهایی از این دست بر بدنه محوطه ثبت شده چند نکته ضروری به نظر میرسد.
آموزش و آگاه سازی اهالی و ساکنین در مجاورت محوطهها و تپههای باستانی از ارزش تاریخی و فرهنگی آن و شناساندن پس زمینههای اقتصادی از راه صنعت گردشگری به آنها، و همچنین تشکیل و مدیریت انجمنهای دوستداران میراث فرهنگی در روستاهای مجاور محوطه باستانی باید مورد توجه قرار گیرد. اطلاع رسانی به شهروندان و اهالی محلی درباره برخورد با متخلفین طبق مواد ۵۵۸ تا ۵۶۶ که بنا به نوع و میزان تخلف و آسیب وارد آمده از سه ماه تا ده سال حبس را در پی خواهد داشت.
محوطه باستانی جوبجی-دهیور از حداقلهای تدابیر حفاظتی نیز برخوردار نیست و رسیدن به وضعیت مطلوب مدیریتی در سایه تاسیس پایگاه و استفاده از پرسنل لایق حاصل میشود. اما در حال حاضر با توجه به وضعیت اقتصادی و الویت بندی سازمانهای ذیربط اقدامی در این زمینه انجام نشده و لازم است اقدامات حداقلی حفاظتی از قبیل فنسکشی و رصد شبانهروزی انجام شود.
